منتظران ظهور مهدی موعود (عج)

احادیثی در فضیلت امام علی(ع)

منابع مقاله:

مقدمه
محبّت و ارادت به اهل بیت(ع) اختصاص به شیعیان ندارد و در میان اهل سنّت ـ در کنار افراد قلیلی که خلافت امام علی(ع) را از اساس مشروع نمی دانستند ـ کسانی اصرار داشتند احادیث فضایل امام علی(ع) و سایر اهل بیت(ع) را منتشر سازند. چنین کسانی در کتب رجالی متقدم اهل سنّت با عبارت«فیه تشیع» توصیف شده اند و به دلیل نقل روایات فضایل اهل بیت(ع) مورد انتقاد قرا گرفته اند. تعداد کتب و رسایلی که غیر شیعه در فضایل امامان معصوم(ع) نگاشته اند، بسیار است. مرحوم علامه سیّد عبدالعزیز طباطبائی در کتاب«اهل البیت فی المکتبة العربیه» بیش از هشتصد کتاب و رساله از این نوع را که فقط به زبان عربی نگارش یافته، معرّفی نموده اند و در مقدمه کتاب آورده اند:
فهرست ما شامل کتابهای عربی است و ذکری از کتب فارسی و اردو و ترکی و سایر لغات به میان نیاوردیم و نیز از ذکر دیوانهای اشعار وقصایدی که در مدح و منقبت معصومان(ع) سروده شده خودداری نمودیم چرا که ذکر آنها به چند جلد فهرست بالغ می شود، و این همه در حالی است که در طول قرون گذشته به جهت حاکمیت حاکمان ظالم، همواره دوستداران اهل بیت(ع) در بلا و محنت بوده اند و در نشر فضایل و مناقب آن بزرگواران با محدودیت های فراوانی مواجه بوده اند و لکن آنچه برای خدا باشد نتیجه می دهد:«یریدون لیطفئوا نورالله بأفواههم والله متمّ نوره». آری احادیث اهل بیت(ع) و فضایل آن بزرگواران منتشر گشت؛ به قول احمدبن حنبل که درباره امیرالمؤمنین علی(ع) گفت:«کتم أصحابه فضله خوفاً و کتمه أعداؤه حسداً، حتی شاع من بین ذا وذاک ما طبّق الخافقین».1
درمیان عارفان و صوفیان اهل سنّت، عشق به اهل بیت(ع) جلوه خاصی دارد. اندیشه ولایت در عقاید شیعه، مهمترین عامل جذب اهل دل به احادیث و شخصیت امامان شیعی است.
اوج حضور عقاید شیعی در عقاید عارفان و صوفیان در محیی الدین بن عربی است. کتابی با عنوان«المناقب» منسوب به اوست که برای هر امامی وصفی شیرین آورده است.
خواجه محمّد پارسا، صاحب شرح بر «فصوص الحکم» نیز در کتاب«فصل الخطاب» شرح حال دوازده امام(ع) را به تفصیل آورده است.
یکی از عالمان اهل سنت که رویه ای چنین داشته است، تاج الدین حسین بن حسن خوارزمی صاحب کتاب«المقصدالاقصی فی ترجمة المستقصی» است. وی که از عرفای بنام است و شرحی متین بر«فصوص الحکم» نگاشته و اکثر نوشته هایش صبغه عرفانی دارد، در وادی محبّت به خاندان نبوّت و رسالت نیز گوی سبقت از دیگر هم کیشان خویش ربوده است.
آنچه در اینجا می آید منتخبی است از بخش پایانی باب بیست وپنجم«المقصدالاقصی فی ترجمة المستقصی» در ذکر احادیث فضیلت امام علی(ع).
اندرسفانی(مؤلف المستقصی ) در پایان شرح حال امام علی(ع) تحت عنوان«بعضی از قضایای امیرالمؤمنین علی ـ کرّم الله وجهه ـ» روایاتی را در فضیلت و مناقب آن حضرت ذکر نموده است؛ از جمله: حدیث منزلت، حدیث غدیر، حدیث طیر و احادیث دیگر. خوارزمی ضمن ترجمه آن احادیث، آنها را به نظم کشیده و سپس حدود پنجاه بیت از اشعارش در مدح و منقبت مولی الموحدین(ع) را آورده است.2
پیش از ارائه این منتخب، به بیان احوال و آثار خوارزمی و نیز معرّفی اجمالی این اثر می پردازیم.
تاج الدین حسین بن حسن خوارزمی کبروی شاعر، عارف و ادیب معروف قرون هشتم و نهم هجری است. او به دلیل علایقی که از طریق عرفان و تصوّف به ولایت و آرای شیعه اثنی عشری داشته، یا به دلیل امامی بودن، به وسیله حنفیان هرات تکفیر شد و شاهرخ میرزا(807ـ850) او را محاکمه نموده، اما تبرئه شد و به دیار خویش ـ خوارزم ـ بازگشت، امّا ازبکها او را در حدود سال 840هجری به شهادت رسانیدند. پیکر او در خوارزم در نزدیکی مرقد پیرش ابوالوفا(متوفی 835) به خاک سپرده شد.

تألیفات خوارزمی
خوارزمی آثار متعدّدی در عرفان، ادبیات و شعر، تاریخ و ریاضیات از خود به جای گذاشته است. آثار او غالباً به فارسی است. فهرست آثار او چنین است:

1ـ جواهرالاسرار و زواهرالانوار(شرح سه دفتر نخست مثنوی است که در دو جلد به چاپ رسیده است).

2ـ کنوزالحقایق فی رموز الدقائق(شرح منظوم مثنوی است).3

3ـ نصیحت نامه شاهی.

4ـ دیوان اشعار(بخشی از آن به نام دیوان منصور حلاج چاپ شده است و نسخه خطی دیوان در کتابخانه مجلس شورای اسلام و کتابخانه دانشگاه تهران موجود است).4

5ـ تحفة الابرار فی افضل الاذکار.

6ـ شرح قصیده برده(گزارشی به لهجه ترکی خوارزمی است بر قصیده برده بوصیری).5

7ـ رساله ای در عرفان.

8ـ اساس القواعد(در علم حساب).

9ـ ینبوع الاسرار فی نصائح الابرار(با مقدمه دکتر مهدی درخشان به چاپ رسیده است).

10ـ المقصد الأقصی فی ترجمة المستقصی.

11ـ شرح فصوص الحکم(با تصحیح و مقدمه نجیب مایل هروی به چاپ رسیده است).

المقصد الأقصی فی ترجمة المستقصی
موضوع کتاب، تاریخ پیامبر اکرم(ص)، خلفا و امامان معصوم(ع) است. این کتاب ترجمه«المستقصی» است که آن نیز شرح بر«المجتلی» است.
«المجتلی» و «المستقصی» هر دو از تألیفات عبدالسلام بن محمدبن[ابی] الحسن علی الحجّی الفردوسی الاندر سفانی[اندرستانی] است که از دانشمندان و محدثان قرن ششم هجری بوده است که ظاهراً در جرجان(گرگان) سکنی داشته است.
خوارزمی در مقدمه«المقصد الاقصی» می نویسد:
کتاب مستقصی که در شرح«مجتلی» است از تألیف شیخ امام و حبر همام ثقة الحفاظ رضی الحرمین ابوالکرم عبدالسلام بی محمدبن الحسن علی الحجی الفردوسی الاندرسفانی ـ اسکنه الله فی فرادیس الجنان و تغمدّه بالرحمة والغفران ـ در تحقیق و توضیح صفات و غزوات مصطفی و در تبیین و تشریح… خلفاء راشدین و ائمه هدی، آیتی است عظیم و عنایتی است قصوی… صاحب مستقصی در سبب تألیف کتاب آورده است که سید قراء اهل اسلام ابوالقاسم محمود بن احمد از من التماس شرح«مجتلی» کرد و التماس او مبذول داشتم.
شیخ عبدالسلام در ابتدای«المستقصی» آورده است:
جمع کردم در این کتاب به تأیید ملک وهاب، مسموعات خود را از اصول احادیث و قوانین آن و تفتیش نمودم مکتوبات و مجازات خویش را از نسخ اخبار و دواوین آن و ابتدا به ذکر مولد نبی ساختم و روایت صحیحین و موطأ را مقدم داشته، به سایر مسانید نیز پرداختم؛ بعد از آن ذکر فتوح خلفاء اربعه به تقدیم رسانیدم و اکمال مدّت خلافت به ذکر امیرالمؤمنین حسن ـ رضی الله عنهم اجمعین ـ کردم؛ چه مدّت خلافت او شش ماه تمام می گردد…. دیگر وصیت آنکه هر که به کتاب«مستقصی» اشتغال کند باید که کتاب«مجتلی» را مقدم دارد؛ از آنکه هرچه در این مشروح مذکور است در آن مختصر، برسبیل رمز و اشارت مرموز است، امّا همه آن مختصر در این مشروح مسطور نیست.
اندرسفانی«المستقصی» را در بیست و پنج باب تنظیم نموده است که بیست و یک باب آن مخصوص سرگذشت پیامبر اکرم(ص) است و چهار باب دیگر آن به تاریخ خلفا تا امام حسن(ع) اختصاص دارد.
خوارزمی چنانکه در مقدمه ترجمه اش آورده است، شش مقصد و یک تتمه به باب بیست و پنجم کتاب افزوده و طی آن شرح حال بقیه امامان معصوم(ع) را نیز آورده است.

«المقصد الاقصی» در منابع کتاب شناسی
«مقصد الاقصی» در منابع مختلف کتاب شناسی معرّفی شده است، از جمله«کشف الظنون»، «الذریعه»، «فهرست منزوی»، «استوری» و… اما در بعضی از منابع اشتباه هایی رخ داده است.
حاجی خلیفه این کتاب را با «مقصد الاقصی» نگاشته عزیزبن محمد نسفی، که رساله ای عرفانی است، درهم آمیخته است و در«کشف الظنون» آورده است:
المقصد الاقصی فی التصوّف لعزیز بن محمد النسفی المتوفی سنة«533» و ترجمته للمولی کمالی الدین حسین الخوارزمی… و قد شهد لتألیف الخوارزمی صاحب حبیب السیر بالفضل فی البلاغة… و ذکر ان له ترجمة مسماة بالمقصد الاقصی.6
در فهرستواره کتابهای فارسی ضمن معرفی«المستقصی فی شرح المجتلی» آمده است:
این کتاب دو ترجمه دارد: یکی به نام«المقصد الاقصی» از کمال الدین حسین خوارزمی؛ دومین آن بی نام ویژه از ناشناسی است که از خود مطالبی در مناقب امامان تا حضرت رضا[علیه السلام] بر آن افزوده است… نسخه های این دو ترجمه درهم آمیخته و نیاز به بررسی دارد.7
این درحالی است که با مطالعه متن کتاب و مشاهده قراین موجود در آن، به نظر می رسد که ترجمه خوارزمی از کتاب«المستقصی» که به«مقصد الاقصی» نامبردار است، همان است که در پایانش مترجم شرح حال ائمه هدی(ع) را افزوده است.
مترجم در ابتدای کتاب می گوید:«این کتاب شریف و نسخه لطیف راسمقصد الاقصی فی ترجمة المستقصیز نام نهادم» و به نام خود چنین تصریح کرده: «بنده ضعیف محتاج رحمت خداوند غنی قوی، حسین بی الحسن خوارزمی الکبروی ـ رزقه الله التحلی بالصفات اللاهوتیه و التخلی من السمات الناسوتیه ـ».
نام خوارزمی«حسین» بوده و در اشعارش به نام خود تصریح می نماید، وی با دانشمندان خراسان ارتباط داشته و علاقه اش به اهل بیت(ع) خصوصاً امام رضا(ع) نه تنها از کتاب«مقصد الاقصی»، بلکه از دیگر تألیفاتش نیز هویداست. از علامه حسن زاده آملی ـ که شرح «فصوص الحکم» خوارزمی را تصحیح نموده و در دست چاپ دارند ـ نقل می کنم که فرمودند: قراینی در دست هست دالّ بر اینکه حسین خوارزمی شیعه است و به جهت نزدیکی افکارش با تشیع حداقل او را متشیع می دانیم.

نسخ خطی«المقصد الاقصی»
از«مقصد الأقصی» نسخه های کمی باقی مانده است. طبق تفحص ما نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه های معروف ایران موجود نیست و نسخ محدود شناسایی شده، متعلق به کتابخانه های خارج از کشور است؛ از جمله نسخ ذیل:

1ـ نسخه کتابخانه سلیم آغا که در سال 894 ق کتابت شده است؛
2ـ نسخه آصفیه8 با تاریخ کتابت 1152 قمری؛
3ـ نسخه تفلیس که در قرن 18 میلادی استنساخ شده است؛
4ـ نسخه متعلق به موزه بریتانیا که از قرن شانزده میلادی است و تملکی به تاریخ 1005ق در نسخه مشاهده می شود، این نسخه در 400 برگ 23 سطری به خط نستعلیق است.9
فیلم نسخه اخیر در بین میکرو فیلم های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 1280 موجود است و در فهرست میکرو فیلم ها معرّفی شده است.10
نوشتار حاضر با استفاده از عکسی که از فیلم مذکور تهیه شده، تنظیم و تصحیح شده است.

ذکر احادیث در فضیلت امام علی(ع)
احادیث و آیات و نقل و روایات در باب فضایل ذات و مکارم صفات آن جان جهانِ صفا و جهان جان اصفیا
رباعیه:

اعنی اسدالله الغالب علی بن ابی طالب ـ کرّم الله وجهه ـ از غایت کثرت در حدّ حصر نمی آید.
بیان فضایل آن ذات شریف و ذکر شمایل آن عنصر لطیف که آفتاب دریای کبریا و گوهر لافتی و ابن عمّ مصطفی و مخصوص به فضل«هل اتی» است در وهم و خیال ما نمی گنجد و دست عقل به میزان تصوّرش نمی سنجد.
بیت:

یکی از آن احادیث که در همه صحاح مسطورست، حدیث راست است در روز خیبر ـ چنانک در قصه خیبر به تقدیم رسید ـ و یکی دیگر حدیث: انت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی است که روات این حدیث از ائمه ثقات و صحابه عالی درجات کثرتی تمام دارد. آری بیت:

و دیگر، حدیث: انا مدینة العلم و علیه بابها در باب فضیلت او به غایت شهرت رسیده است. بیت: